HISTORIA STRAŻY W KRAJU
Powstałe w wielu miastach Straże Gminne (miejskie) nie są nowym tworem na ziemiach polskich. Powstawały one wraz z tworzeniem się miast już w okresie średniowiecza. Powstałe wówczas na prawie magdeburskim miasta były nowymi organizmami w stosunku do dawnych grodów i podgrodzi i to zarówno od strony urbanistycznej, jak i prawnej. Powodowało to tworzenie nowych instytucji, na których spoczywał obowiązek zapewnienia porządku i bezpieczeństwa. Początkowo bardzo silną pozycję miał wójt, na którym spoczywał obowiązek zapewnienia spokoju i poszanowania lokalnego prawa, a do jego egzekucji zatrudniał pachołków miejskich.
W większych miastach za porządek, bezpieczeństwo pożarowe, chwytanie i karanie złodziei, strzeżenie więzień i bram miasta odpowiedzialny był tzw. land wójt, będący pierwowzorem komendanta straży miejskiej. Później wraz ze wzrostem pozycji rad miejskich z burmistrzami na czele, kompetencje wójta zostały przejęte przez radę, której podporządkowany był naczelnik straży. Siedzibę swą miał w ratuszu, a po zapadnięciu zmroku obchodził bramy miejskie i ulice sprawdzając, czy wszędzie panuje spokój, czy nie ma gdzieś zagrożenia pożarowego. Kierował on strażnikami miejskimi, pełniącymi funkcje typowo policyjne, a wyposażonymi w tarcze, kusze, półpancerze. Stan taki trwał aż do rozbiorów, gdzie straż miejska funkcjonowała niezależnie od innych służb o charakterze policyjnym. W okresie Księstwa Warszawskiego mocą dekretu z dnia 23 lutego 1809 roku nałożono na administrację miejską i wiejską obowiązek utrzymania porządku i spokoju publicznego oraz wykonywania dozoru policyjnego według ogólnych przepisów policyjnych. Można powiedzieć, że w ówczesnym okresie nastąpiło ujednolicenie przepisów policyjnych, które to z kolei miały przyczynić się do scentralizowania służb policyjnych. Działalność policyjna burmistrzów i wójtów była kontrolowana przez podprefekta lub prefekta.
Epizodem, który spowodował powstanie na ziemiach polskich w okresie zaborów straży miejskich w rozumieniu współczesnym, było tworzenie przed Powstaniem Styczniowym rad municypalnych i straży obywatelskich, ostatecznie rozwiązanych dnia 4 kwietnia 1861 roku, a ich obowiązki zostały przejęte przez instytucje policyjne o charakterze centralnym.
W okresie Powstania Styczniowego Rząd Narodowy wydał dekret nakazujący władzy lokalnej, burmistrzom i wójtom formowanie straży bezpieczeństwa, które miały zapewnić porządek oraz częściowo wspierać informacją oddziały powstańcze.
W 1866 roku wprowadzono w Królestwie Polskim ustawę o straży miejskiej, która znosiła dotychczas istniejące komendy policyjne funkcjonujące na podstawie przepisów Konstytucji z 1815 roku.
Dalsze zmiany nastąpiły po 1918 roku. Pierwsze lata odzyskania wolności i niepodległości były okresem tworzenia całego państwa i wszystkich jego instytucji.
Dekret z dnia 9 stycznia 1919 roku o organizacji policji komunalnej był pierwszym z zakresu prawnego ujednolicenia działania Policji. Według tego dekretu miały być stworzone policje komunalne, podległe samorządom a ogólnie nadzorowane przez Naczelną Inspekcję Policji Komunalnej. Nie została ona jednak wprowadzona w życie, gdyż już lipcu 1919 roku wydana została nowa ustawa o Policji Państwowej, jako jednolitej państwowej formacji bezpieczeństwa z Główną Komendą Policji Państwowej, która automatycznie likwidowała całą policję komunalną oraz inne oddziały policyjne.
Ustawa ta została w pełni wcielona w życie dopiero w 1926 roku mocą rozporządzenia Prezydenta RP o Policji Państwowej. Była ona jednolitym, zorganizowanym na wzór wojskowy korpusem, którego celem było utrzymanie bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego.
Można więc śmiało powiedzieć, że pierwowzorem dzisiejszej Policji były lokalne Straże, których zadaniem było dbanie o szeroko rozumiane bezpieczeństwo i porządek w mieście.
Podległość Policji nie była jednak w żadnym stopniu związana z samorządem i władzą lokalną, gdyż była organem wykonawczym władz sądowych i prokuratorskich. W zakresie wykonywania służby podlegała władzom administracji ogólnej, a w sprawach organizacji, dowodzenia, wyszkolenia podlegała resortowi spraw wewnętrznych. Brak było jakiegokolwiek związku formalnego z dawną policją komunalną, podległą samorządowi, która organizowana była przez zarządy gmin miejskich i wiejskich.
Do wybuchu II Wojny Światowej w Polsce istniała już jednolita formacja Policji Państwowej. Przez lata 1939-1945 nie występowały żadne struktury mające podobny charakter do straży miejskich. Tak samo w Polsce powojennej nie występowały żadne instytucje o charakterze paramilitarnym na wzór straży miejskich. Ówczesna Milicja Obywatelska była jedynym organem stojącym na straży bezpieczeństwa i porządku publicznego, podległym władzom centralnym.
Współczesna Straż Miejska (gminna)
Przemiany ustrojowe jakie nastąpiły w Polsce w latach 1989-1990 spowodowały przyznanie Gminom pełnej niezależności. Mocą przepisów ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Gminy zobowiązane zostały do zaspakajania zbiorowych potrzeb mieszkańców, w tym do utrzymania porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli. Celem realizacji tego zadania zezwolono gminom miejskim na tworzenie własnych formacji mundurowych, zwanych strażami miejskimi, których podstawowym walorem jest szczególna znajomość potrzeb występujących na danym terenie.
Podstawa prawna tworzenia tych formacji wynikała z ustawy z o Policji. Artykuł 23 ustęp 1 cytowanej ustawy mówił, iż „burmistrzowie i prezydenci miast mogą w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych tworzyć umundurowane straże miejskie”. W artykule 24 cytowanej ustawy stwierdzono, iż zakres zadań, obowiązków i uprawnień straży miejskich określi statut nadany przez burmistrza lub prezydenta miasta w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych.
Wraz z upływem czasu straże zyskiwały uznanie w oczach społeczeństwa, wynikiem czego było dokonanie zmian prawnych, które zezwalały na tworzenie straży także w gminach wiejskich.
Zadania realizowane przez Straż określone zostały w Statucie, jednak od początku budziły wiele kontrowersji, gdyż ograniczały możliwość wykorzystania powoływanych straży w sposób najbardziej korzystny dla Gminy. Wzór statutu opracowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych obowiązywał wszystkich a zezwalał tylko na wybór przez władze samorządowe umundurowania dla strażników. Skutek był taki, że w poszczególnych miastach strażnicy nosili różne mundury.
Głównym zadaniem Straży była ochrona porządku w miejscach publicznych, w tym między innymi w zapobieganiu popełniania wykroczeń i ich wykrywanie, współdziałanie z innymi służbami w różnych, istotnych dla bezpieczeństwa mieszkańców sprawach, dowożenie osób nietrzeźwych do izb wytrzeźwień oraz kontrola utrzymania ładu i czystości na terenie miasta. Celem realizacji wyznaczonych Strażom zadań, strażnicy uprawnieni zostali do legitymowania osób, nakładania grzywien w postępowaniu mandatowym, kierowania wniosków o ukaranie, blokowania kół pojazdów oraz użycia w określonych przypadkach środków przymusu bezpośredniego. Warunki oraz sposoby korzystania z przyznanych uprawnień wynikały z przepisów policyjnych.
Ten stan prawny utrzymywał się do roku 1997, kiedy to Sejm RP uchwalił ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (miejskich). Ustawa ta wprowadziła wiele istotnych zmian w funkcjonowaniu straży. Przede wszystkim ujednoliciła zakresy zadań, uprawnień i obowiązków straży gminnych (miejskich), wprowadziła jednolite umundurowanie, dystynkcje oraz wzory legitymacji służbowych. Powyższe regulacje prawne spowodowały ugruntowanie pozycji straży miejskich w strukturach samorządowych, szczególnie że formacji tej powierzono szereg nowych, istotnych dla społeczności lokalnej zadań.
W następnych latach ustawa ta była dwukrotnie nowelizowana, a efektem tych nowelizacji było nałożenie na straże dalszych zadań, obowiązków i uprawnień. Do zmian tych w znacznym stopniu przyczyniła się działalność istniejącej od ponad 15 lat Krajowej Rady Komendantów Straży Miejskich i Gminnych, której Prefektem Krajowym jest obecnie Artur HOŁUBICZKO – komendant Straży Miejskiej w Częstochowie. Członkowie tej Rady na bieżąco współpracują z członkami Poselskich Komisji Sejmowych oraz przedstawicielami Rządu przekazując wnioski i opinie wnoszone przez komendantów Straży z poszczególnych Gmin. Między innymi na wniosek Straży Miejskiej w Mysłowicach, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi dokonał zmiany przepisów rozporządzenia w sprawie „ptasiej grypy”, które w swej pierwotnej wersji zawierało istotne błędy legislacyjne.
Zarys historyczny organów porządkowych w Tarnowie
Miasto Tarnów od początku swego powstania posiadało własne siły porządkowe. Ponieważ miasto oddzielone było od zamku (Ryc.9), który znajdował się na Górze Świętego Marcina, (chociaż stare publikacje wskazują, iż łączyło je przejście podziemne) zaistniała konieczność istnienia dwóch osobnych organów do ochrony zamku oraz samego miasta. Zamek chroniony był przez straż zamkową, która też pełniła rolę porządkową na jego terenie. W mieście zadanie to spełniała straż grodzka tzw. halabardnicy. Była to zbrojna straż, która pełniła rolę zarówno porządkową, jak i obronną w szerokim zakresie. Wobec tego do jej obowiązków należało oprócz utrzymania bezpieczeństwa w mieście, również ochrona przed pożarami i innymi klęskami. Do jej zadań należało taż utrzymanie fortyfikacji w należytym porządku i gotowości. Mimo to w swej historii Tarnów kilka razy uległ pożarom, które strawiły wówczas niemal wszystkie drewniane budynki miasta. Straż ta nie zapewniła też bezpieczeństwa przed napadami z zewnątrz. Jedna z największych klęsk strażników nastąpiła w 1570 roku, podczas tzw. „awantury tarnowskiej”, kiedy to miało miejsce zdobycie miasta przez zwolenników kasztelana czchowskiego Stanisława Tarnowskiego. St. Potępa pisze tak: „ … w nocy podszedłwszy obiegli pierwej domy i budowanie wszystko, które pod zamkiem było, popalili, wojsko swe na kilka hufców rozszykowawszy, szańce poczyniwszy, z wielką mocą i strzelbą gęstą, z okrzykiem, z trąbami z bębny szturmy czyniąc i strzelając.” Po kilkunastogodzinnej walce miasto zostało zdobyte. W mieście w rozbudowanej twierdzy wprowadzono kilka udoskonaleń, do najistotniejszych zaliczyć należy wybudowania sieci ulic wzdłuż murów obronnych służących do dostarczania amunicji. Wszystkie te zmiany spowodowały, iż Tarnów stał się jedną z najpotężniejszych twierdz tego regionu. Świadczyć może o tym fakt wydania w roku 1806 „Zbioru widoku sławniejszych pamiątek narodowych, jako to Zwalisk, Zamków, Świątyń, Nagrobków, starożytnych Budowli i miejsc pamiętnych w Polsce” J. Z. Freya jako albumu 20 rycin, w którym to Tarnów znalazł się na wstępie, jako jedno z ważniejszych miast tego okresu.
Na przełomie XVII i XVIII wieku w Tarnowie rolę służb porządkowych i sądowniczych pełniły też tzw. „władze cechowe”. St. Potępa pisze: „władze cechowe czuwały nad współżyciem małżeńskim, a wszelkie wykroczenia przeciw szóstemu przykazaniu były surowo karane. W 1773 roku Małgorzata Wronianka za przestępstwo przykazania Bożego cudzołóstwa, ile jeszcze z żonatym popełnionego otrzymała sto batów pod pręgierzem. (…) karano za podsłuchiwanie pod cudzymi oknami, karani byli ci co boso chodzili po mieście, w ubraniu i butach w pościel się kładli, w łaźni w sobotę nie bywali, pijani byli do nieprzytomności lub sprośne piosenki śpiewali (…)” Zarówno straż grodzka jak i władze cechowe pełniły rolę nie tylko organów porządkowych i sądowniczych. Było to też rola straży pożarnej i pogotowia ratunkowego. Autor monografii miasta z 1911 roku, Franciszek Herzig podaje: „ (…) akcyja ratunkowa przeciwmorowa rozpoczynała się wydaleniem z miasta Żydów, którzy przez cały czas trwania zarazy mieszkali w polu i pod namiotami. Równocześnie kopano rowy w poprzek gościńców i zamykano bramy miejskie utrzymując w niech straż dniem i nocą i nie wpuszczając do miasta nikogo. Następnie urząd wójtowsko-ławniczy zawieszał swe czynności na cały czas trwania zarazy, a wszelkie domy zamykano szczelnie, nie wpuszczając do wnętrza nikogo”. Nie przestrzeganie takich przepisów i poleceń zarówno urzędu jak straży groziło srogimi karami.
Okres rozbiorów spowodował to, iż Tarnów jako miasto Galicji przypadł Austrii. Rządy zaborcy były bardzo surowe i bezwzględne wobec mieszkańców. Zaborca wprowadził swój garnizon i służby porządkowe. Od roku 1772 do 1918 Z. Simche opisuje w ten sposób: „(…) było nastanie spokoju, który w zamieszane stosunki społeczne wprowadziła Austria – spokoju niestety okupionego utratą niepodległości. Po latach słabych, ostatnich rządów polskich, przyszedł rząd obcy, energiczny, który rządzenia swe każdej chwili gotów był w razie potrzeby poprzeć ostrzem bagnetów.”
Po odzyskaniu niepodległości w roku 1918 do Tarnowa wraca administracja polska. Jako pierwszy założony jest komisariat Policji Państwowej, która to podlega bezpośrednio staroście. W okresie międzywojennym w Tarnowie powołana jest też tzw. straż policyjna, podlegająca samorządowi, o uprawnieniach mniejszych od policji. Do jej zadań należy ochrona porządku publicznego, nadzorowanie placów targowych i pobieranie opłat. Jest to więc pierwowzór obecnej straży miejskiej. W latach siedemdziesiątych w Tarnowie funkcjonuje też straż prezydencka, natomiast w roku 1991 do życia powołana jest Straż Miejska – jako organ samorządu.
